دسته: حقوق طرح حقوقی رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاء در 302صفحه در قالب فایل ورد قابل ویرایش
قیمت فایل فقط 7,900 تومان
طرح حقوقی رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاء
مقدمـه
مسئولیت در معنی عام آن از نظر قانون شامل مسئولیت مدنی و كیفری است و مسئولیت كیفری ناشی از جرم و یكی از بنیادهای حقوقی است كه بدون اثبات آن، احقاق حق مفهوم عینی خود را از دست داده و صرفاً جنبه ذهنی خواهد داشت زیرا در جریان رسیدگی به هر پدیده جزایی یگانه عاملی که حق را از قوه به فعل در آورده به آن عینیت می بخشد و به طور ملموس در اختیار صاحب حق قرار می دهد، اثبات مسئولیت كیفری است.
به همین مناسبت نخستین پرسشی كه در ابتدای این بحث مطرح خواهد شد این است كه ببینیم تدبیر قانون گذار كیفری در مسئول شناختن افرادی كه قوانین جزایی را نقض می كنند چیست؟
بطور كلی، الزام شخص به پاسخگویی در قبال تعرض نسبت به جسم و جان و مال و یا حیثیت دیگران، خواه به جهت حمایت از حقوق و آزادی های فردی انجام گیرد و خواه به انگیزه دفاع از جامعه به منظور برقراری تناسب منطقی بین مجازات وجرم و یا به عنوان اجرای عدالت و احقاق حق در بین مردم، صورت پذیرد، تحت عنوان ،مسئولیت كیفری مطرح می شود كه از نظر حقوق جزاء تشخیص آن دارای اهمیت زیادی است، زیرا تحمیل كیفر و تعیین میزان مجازات مرتكب جرم به عنوان نتایج و عواقب نامطلوب كاریكه انجام داد و مستلزم آن است كه مستحق كیفر، از نظر جسمی و روانی و رشد اهلیت و سایر خصوصییات لازم در وضعی باشد كه توانایی درك صحیح اعمال و رفتار خود را داشته باشد تا بتوان جرم را به او نسبت داد یا به عبارت دیگر، مرتكب قابلییت انتخاب نتیجه مجرمانه را دارا باشد تا از نظر كیفری مسئول شناخته شود.
اثبات این مسئله كه یكی از مسائل موضوعی حقوق جزا و علی القاعده به عهده مقامات قضایی
صلاحیت دار می باشد. باید در رسیدگی های قضایی اعم از مراهل تحقیق و دادرسی در مورد هر متهمی كیفیات مربوط به شخصیت مرتكب جرم برای احراظ و اثبات مسئولیت یا عدم مسئولیت كیفری مرتكب و صدور حكم مقتضی دقیقا مورد توجه وبررسی قرار گیرد بعلاوه در پاره ای از اوقات قانون گذار به علت وجود شرایط و كیفیات خارجی مربوط به وقوع جرم عمل مجرمانه مرتكب را تحت عنوان عوامل توجیه كننده و رفع كننده باعث زوال مسئولیت كیفری می شناسد امعان در مسائل فوق اهمیت بحث و شناخت مسئولیت كیفری را به خوبی روشن می كند و نشان می دهد تعیین حد و مرز و بیان ماهییت جامع و مانع مسئولیت كیفری بوسیله قانون گذار تا چه حدی می تواند در احقاق حق و اجرای عدالت و حفظ نظم و امنیت در جامعه مؤثر باشد.
مع هذا این امر آن طور كه باید و شاید مورد توجه قانون گذار قرار نگرفته در هیچ یك از قوانین جزایی و مدونه كشورمان ماهیت حقوقی و تعریف مسئولیت كیفری و عوامل رافع مسئولیت كیفری به طور مشخص بیان نشده است چنان كه در مطالعه مقررات جزایی و موضوعه و عوامل رفع كننده ملاحظه
می شود قانون گذار گاهی به ذكر كلمه مسولیت اكتفاء كرده و زمانی عنوان كلی (مسئولیت جزایی) و یا (صدور مسئولیت جزایی) را برای موارد مربوط به این پدیده انتخاب كرده است ، بدون اینكه تعریفی از مسئولیت كیفری و عوامل رفع كننده ارائه كرده باشد1.
در این چشم انداز ، تلاش برای تبیین علمی و گزینش تعریف «مسئولیت كیفری و عوامل رافع مسئولیت كیفری» با مطالعه و دقت در معانی واژه مسئولیت و مفاهیم كلی اخلاقی قانونی و موارد استعمال لفظ مسئولیت و عوامل رفع از مسئولیت و مشتقات آنرا از فقه در آیات قران كریم و روایات و حقوق جزا دنبال خواهیم كرد.
مقررات جزایی پاره ای كشورها بی آنكه ذكری از شرایط عمومی تحقق مسئولیت كیفری به میان آورند صرفاً به بیان علل یا حالاتی پرداخته اند كه بر دفعیت مرتكب جرم و یا رابطه ذهنی او با جرم تاثیر گذاشته از این رهگذر اهلیت جزایی متهم را از بین برده یا وصف مجرمانه را از اراده او باز می ستاند و به این وسیله مواخذه متهم را نسبت به جرم انجام یافته ناممكن می سازد این علل و حالات را گاه عوامل رافع و یا احیانا موانع مسئولیت كیفری می خوانند از جمله صغر ، جنون ، مستی ، اجبار و اكرا ه و افطرار ، و اشتباه كه این عوامل یا موانع به شمار می روند در ضمن موادی از قانون جزای این كشورها جداگانه ذكر و شرایط آنها و آثار ویژه هر یك بر مسئولیت كیفری متهم به تفضیل یا به اجمال بیان شده است.
مفاهیم مسئولیت
الف) مفهوم لغوی مسئولیت
در كتاب های فرهنگ لغات زبانهای مختلف مسئولیت به معنی قابل باز خواست بودن انسان آمده و غالباً به مفهوم تكلیف و وظیفه و آنچه كه انسان عهده دار آن باشد تعریف شده است چنان كه در فرهنگ جامع نوین عربی به فارسی، مسئولیت به معنی قابل بازخواست و مسئول به معنی قابل جواب آمده است.
در المنجد1مسئولیت از سئل و به معنی آنچه كه مورد سؤال قرار می گیرد یعنی: (ما یسئل) تعریف شده است.
در فرهنگ فارسی معین ، مسئول به معنی ، چیزی خواهش شده كسی كه فرضیه ای بر ذمه دارد كه اگر عمل نكند از او باز خواست شود و مسئولیت به معنی مسئول بودن و موظف بودن به انجام دادن
امری است2.
در مفردات راغب در تعریف مسئولیت آمده است سؤال به معنی خواهش و در خواست و پرسش است. چنان كه گفته شود (سالت عن حاله) از حالش پرسید و یا (سالت بكذا) او چنین پرسید یَسئولُنَكَ عَنِ الاَفعال در مورد افعال از تو می پرسند و مسئول به معنی قابل بازخواست ذكر شده است .
در فرهنگ فارسی عمید ، مسئولیت عبارت است از آنچه انسان عهده دار و مسئول آن باشد و مسئول به معنی پرسیده شده و خواسته شده آمده است3.
بنابر آنچه در ترمینولوژی حقوق آمده است مسئولیت عبارت است از تعهد قانونی شخص ، بر رفع ضرری كه به دیگری وارد كرده است4.
از نظر فرهنگ فارسی نفیسی مسئول كسی است كه از وی سوال كنند و در خواست نمایند5. به هرحال بررسی معانی لغوی و اصطلاحی مسئولیت ملازمه این كلمه را با تعهد و تكلیف، آشكار می سازد ولی این معنی به تنهایی نمی تواند مفاهیم گوناگون و ابعاد مختلف و مصطلح مسئولیت را بازگو كند.
برای درك مفهوم واقعی مسئولیت از جهات گوناگون ناگذیر باید علاوه بر وجود تعهد و تكلیفی كه از طرف مقام صلاحیت دار ، وضع و برقرار می گردد ، عوامل و شریط لازم دیگری را هم در نظر گرفت. در این باره لازم است كه:
اولاً: مشروعیت مقام یا مقامات صلاحیت داری كه حق وضع هرگونه قاعده یا تكلیفی را دارند مورد تأیید شخص مسئول و موظف قرار گیرد.
ثانیاً: شخصی كه دارای اهلیت قانونی است از وجود وظیفه و یا قوانین موضوعه ، مطلع و آگاه گردد و توانایی انجام عمل و یا ترك آن را داشته باشد به این ترتیب ابعاد مختلف مفهوم مسئولیت و ماهیت آن با جمع شدن عوامل سه گانه زیر فراهم خواهد شد .
1- آگاهی و اطلاع شخص ، از قائده و یا تكلیف و توانایی انجام ویا ترك آن .
2- وجود او امر ونواهی قانونی
3- مشروعیت مقام واضع قائده ویا تكلیف
اینك ارتباط منطقی بین عوامل یاد شده راتحت عنوان كلی مسئولیت مورد تجزیه و تحلیل
قرار دهیم.
ب) مفهوم كلی مسئولیت
برای اینكه مفهوم كلی مسئولیت از نظر كلی مصداق پیدا كند وجود دو دست از عوامل و شرایط ضرورت دارد. دسته اول ، عوامل ابتدایی یا مقدمات مسئولیت ، دسته دوم شرایط مسئولیت كه به ترتیب به بررسی آنها می پردازیم.
عوامل مسئولیت
1- وجود انسان مكلف و آگاهی كه اهلیت لازم برای انجام یا خوداری از انجام ممنوعیت های قانونی را داشته باشد.
2- وجود آمر یا مقامات صلاحیت داری كه حق وضع هر قاعده و یا قانون و یا تكلیفی را دارا باشند.
3- وجود قواعد و مقررات مشروع قانونی و یا اجتماعی كه مطابق آن وظایف و تكالیف
اطاعت كنندگان از قانون به خوبی مشخص و معلوم شده باشد با توجه به این مقدمات حال اگر از بین عوامل سه گانه فوق الذكر وجود عامل و همچنین وجود قواعد و مقررات قانونی را به طور ثابت در نظر بگیریم و در ارتباط با تعیین نقش سومین عامل در مراتب مذكور هرگاه انسانی مرتكب انجام یا ترك یكی از ممنوعیت های قانونی گردد موضوع مسئول شناختن او مطرح خواهد شد و این همان مطلبی است كه ما در صدد بررسی آن هستیم.
ناگفته نماند كه حصول هر یك از مراتب و عوامل ابتدایی سه گا نه بالا نیازمند فراهم شدن مراتب یا مقدمات خاص دیگری است كه این مختصر تاب تفضیل همه آنها را ندارد ولی برای نمونه تنها به مشروعیت «وجود آمر صلاحیت دار» اشاره میكنیم یعنی برای این كه معلوم شود آیا آمر صلاحیت توانایی و مشروعیت قانونی لازم را برای وضع قوانین و تكالیف مورد نظر داشته و یا اینكه به ناحق به وضع چنین مقرراتی پرداخته است فرض كنیم در یك موسسه ای مطابق اساسنامه مصوبه و شرح وظایف و روش جاری مدیر كل حق و صلاحیت دارد كه برای بهبود وضع و اداره امور آن موسسه در مواقع مقتضی دستوراتی صادر كنند و به موقع به اجرا بگذارد مثلا از اعضاء و كارمندان موسسه بخواهد برای انجام كارهای عقب مانده به صورت یك ماه هر روز یك ساعت زودتر در محل كار حاضر شوند. صدور چنین دستورالعملی از ناحیه مدیر كل آن موسسه به عنوان آمری قانونی و صلاحیت دارهرگاه در چارچوب ضوابط و اختیارات برقرار گردیده باشد علی القاعد باید او را عاملی صلاحیت دار ، برای اتخاذ وضع چنین دستورالعملی بدانیم در نتیجه هرگاه عضوی از اعضای موسسه پس از اطلاع از وجود چنین دستوری اگر از انجام آن سر پیچی كند مسئول شناخته می شود.
نكته اساسی دیگری كه در این گفتار دارای اهمیت فوق العاده ای است آن است كه هر قاعده و قانون و یا تكلیفی كه از آن ناحیه آمر و یا مقامات صلاحیت دار وضع و برقرار می گردد حتما باید به خاطر نوعی مصلحت و فایده و یا برای دفع مفسده و جلوگیری از ضرر و زیان فردی و یا اجتماعی باشد.
ج) مسئولیت در قرآن كریم
در قرآن كریم، راجع به مسئولیت و مشتقات آن آیات فراوانی وارد شده است به طور كلی شأن نزول، مفاهیم و موارد استعمال مسئولیت را در بعضی از این آیات می توان به ترتیب زیر مورد مطالعه
قرار داد.
اثر وضعی اعمال و رفتار آدمی
از جمله در آیه سوره مدثر و آ یه 21 سوره طور و آیه 7 سوره اسراء و 202 سوره بقره آمده است كل نفس بما كسبت رهینه. كل امری بما كسب رهین ، هركس درگرد اعمال و دستاورد خویش است.ان احسنتم احسنتم لا نفسکم و اساتم فلها. اُولائِكَ لَهُم نَصیب مما كَسَبوا وا... سَریعُ الحِساب. در منطق قران افعال ارادی انسان معیار سنجش مسئولیت قرار خواهد گرفت و هر نوع اعمال و رفتار انسان با حسابگری دقیق محاسبه می شود و هر عملی دارای عكس العملی متناسب است و به همین جهت در روز قیامت هر انسانی در مقابل آنچه كه به دو دست خویش به انجام رسانیده است جوابگو خواهد بود.
پرسش از ماهیت پدیده ها
ازجمله خداوند در آیه اول سوره شریفه انفال می فرمایید: یسئلونك عن لانفال ، ای محمد در مورد انفال و حكم غنائم بدست آمده از كفار از شما می پرسند .
- مورد بازخواست قرار گرفتن
از جمله در آیه 56 و93 سوره نحل وآیه 24 سوره صافات و آیه 23 انبیاء آ مده است: تا لله لتسئلن عما كنتم تفترون ولتسئلنّ عما كنتم تعلمون . و وقفوهم انهم مسئولون. لا یسئل عما یفعل و هم یسئلون. مسلماً انسانها در برابر اعمالی كه انجام می دهند مورد بازخواست قرار خواهند گرفت.
- شخصی بودن مسئولیت
در منطق قرآن كریم پدیده مسئولیت واجد خصیصه شخصی است. چنانچه در آیه 164 سوره انعام و آیه 18 سوره فاطر و آیه 28 سوره النجم ولاتزر وازره وزراخری. در آیه 286 سوره البقره، لها ما كسبت و علیها ما اكتسبت و آیه 6 و7 سوره زلزال.
فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا یره وان لیس للا نسان الا ما سعی و ان سعیه سوف یری. سوره النجم آیه 39 و40.
به موجب آیات فوق «آثار نتایج كردار نیك و یا بد هر كس ، نه تباه می شود ونه به دیگری بر
می گردد. بلكه این خود انسان است كه نتایج كار نیك و یا كیفر و اعمال زشت را خواهد دید و قرآن با صراحت ویژگی شخصی بودن مسئولیت انسان را تبیین می كند كه بر طبق آن هر كس پاسخ گوی اعمال زشت و رفتار خویش است و مسئولیت هیچ كس به عهده دیگری واگذار نمی شود.
- مسئولیت در مقابل نعمت هایی كه خداوند عطا كرده
چنان چه در آیه 7 سوره تكاثر و آیه 36 سوره آسرا آمده است لتسئلن یومئذ عن النعیم ان السمع و الصبر والفواء. كل اولئك كان عنه مسئولا . تواناییها واستعداد ها وداده های الهی مسئولیت آور است و هر كس به نسبت آن چه كه از این توانایی ها و داده ها دارد مسئول خود سازی و ساختن محیط خویش است قلمرو این مسئولیت در نزد انسان به نحو دقیق گسترش یافته است تا آنجا كه هر عضوی از اعضای آدمی در مقابل آنچه كه می شنود یا می بیند و یا درك می كند مسئول و پاسخگو خواهد بود.
- هر كس به اندازه قدرت و توانایش مسئول است
خداوند كریم هیچ كس را بیش از قدرت و تواناییش مسئول قرار نخواهد داد چنان كه در آیه سوره انعام 286 سوره بقره آیه 7 سوره طلا می فرماید لا نكلف نفسا الا و سعها لا نكلیف ا... نفسا الا وسعها لا نكلف ا... نفسا الا ما اتها. كسی را جزء به اندازه وسع و تواناییش مكلف انجام تكلیف نمی كنیم حتی در مورد پرداخت نفقه زوج جزء به اندازه توانایی و آنچه كه به او عطا شده مكلف نیست و به این ترتیب بر طبق قرآن مسئولیت و انجام تكلیف هیچ گاه افزودن از توانایی و طاقت از كسی خواسته نخواهد شد.
آنچه كه از مجموع مفاهیم آیات فوق و سایر آیات وارده درباری مسئولیت در قرآن كریم آورده استفاده می شود این است كه در منطق قرآن كریم نظام هستی بر پایه تكلیف پذیری و مسئولیت انسان استوار شده و فلسفه آفرینش پدید آوردن انسانهای آگاه و متفكر و مسئول است و رمز مسئولیت انسان نیست متكی بر توانایی ها استعداد آگاهی نیروی اراده و قدرت تصمیم گیری و انتخاب اوست و در نتیجه هر كس در انجام تكالیف فردی و اجتماعی اش در حدود استعداد و توانایی و آگاهی كه از رفتار خود دارد مسئول خواهد بود و به سخن كوتاه در منطق قرآن مسئولیت بعنوان اثر وضعی رفتار آدمی قابل توجیه است یعنی هر گونه پاداش و كیفر دنیوی و اخروی اعمال خوب و بد انسان تعلق خواهد گرفت و این مطلبی است كه همواره مورد توجه مفسرین و صاحب نظران اسلامی بوده است فقها و دانشمندان اسلامی با توجه به تفسیر آیات احادیث و روایات دارد در این باره در كتب و آثار خود به ترسیم ابعاد شخصیت انسان مسئول پرداختند و از این دیدگاه انسان مسئول موجودی است كه دارای سرشتی خاكی و ملكوتی است چون آگاه و آزاد آفریده شده و به نیروی عقل و اراده مجهز می باشد قادر است در پرتو فروزان پیامبر باطن یعنی عقل و خرد و سایر توانایی هایش در برابر عوامل طبیعی و اجتماعی ایستادگی می كند و به كمك اندیشه تحلیلگر و خرد و روشنگر خود را از تاثیر نفوذ جبری عوامل گوناگون آزاد كند در راه صحیح و در میان دو یا چندین راهی كه عرصه زندگی در پیش پای او گسترده است برگزیند .انا هَدیناهُ سَبیلاً اِما شاكراً و اِما كفورا1.
پس انسان با به كار گرفتن نیرو و عقل و اراده به حق انتخاب میرسد بدین ترتیب انسان مسئول از دیدگاه قرآن موجودی است متفكر، متعالی، مختار، انتخابگر كه مسئولیت خودسازی و ساختن محیط خویش را بعهده دارد2.
د) مسئولیت اخلاقی
- اخلاق فردی: مسئولیت اخلا قی شامل آن دسته از قواعدی است كه وظایف انسان را نسبت به نفس خویش معین می كند عدم رعایت بعضی از قواعد اخلاقی و فردی علاوه بر پشیمانی درونی به جهت آنكه دارای مفاسد ضرر و زیان شخصی و اجتماعی است در قالب نظامات كیفری با رعایت شرایطی موجب مسئولیت كیفری مرتكب آن خواهد شد مانند نوشیدن مشروبات الكلی.
- اخلاق دینی: آن دسته از قواعدی است كه تكالیف انسان را نسبت به خدای خود معین می كند این قبیل دستورات اخلا قی برقرار كننده تكالیف و وظایفی است كه سرپیچی و یا ترك بیجهت آنها موجب مسئولیت و عقوبت اخروی است و در پاره ای از موارد تخلف و عدم رعایت آنها موجب مسئولیت كیفری بوده با مجازات دنیوی همراه خواهد بود مانند جرم ارتداد كه در آیین یهبود و وسعیت و در مرتكب اسلام موجب مسئولیت كیفری است.
هـ) مسئولیت اجتماعی
مسئولیت اجتماعی شامل آن دسته از وظایف و تكالیفی است كه هر فردی در ارتباط با سایر همنوعان خود و در حیات جمعی عهده دار خواهد شد بدیهی است كه تخلف از اصول و قواعد اخلاق اجتماعی كه قالبا از طریق قانون گذاری همایت می شود در اكثر موارد علاوه بر ندامت موجب مسئولیت كیفری
می گردد.
جنبه های فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه
برای درك ماهیت مفهوم فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه با اینكه در نظام حقوقی اسلام مانند سایر نظام نظام های حقوق موضوعه ، قوانین و مقررات را استخراج كرد بنابراین برای شناخت مفهوم و مشخصات مسئولیت از نظر اسلام باید آیات و احادیث معتبر ناظر به این نهاد را بررسی کنیم.
الف) جنبه های فردی مسئولیت
با توجه به جاودانگی احكام قرآن كریم كه متکی به علم وحكمت الهی است كه از طرق وحی و به وسیله پیامبر(ص) به مسلمانان رسیده است و نظر به شئون اجتماعی برخی از آیات قرآن كریم كه با توجه به نیاز نوع بشر و ناظر به مسائل حیات جمعی است مدارك و مختصات مسئولیت فردی را از برخی از این آیات می توان به ترتیب زیر استشهاد كرد.
1- خصیصه تكلیف پذیری انسان و مسئولیت: آنچه از مفاد برخی از آیات قرآن كریم به دست
می آید این است كه مسئولیت هر شخصی از توانایی ها و استعدادهای فطری او ناشی می شود و هر كس به مقتضای توانایی های جسمی، فكری، عاطفی، روحی و سایر استعدادها، مسئول پاسخگوی اعمال خود خواهد بود1.
بنابراین در منطق قرآن توانایی های فطری انسان مبنای مسئولیت است چون انسان مسئول از نظر اسلام تنها موجودی است كه با تكیه بر نیروی عقل و تصمیم گیری توانایی در تكلیف پذیری را دارا
می باشد بدین معنی كه می تواند در برابر سائقه امیال و غرایز درونی و عوامل بیرونی و محیط زندگی خود ایستادگی كند تا آنجا كه قادر است مسیر فعالیت خود را در چارچوب قواعد حاكم بر جامعه تنظیم كند1.
این ویژگی بزرگ انسان را به صورت موجودی تكلیف پذیر در آورده است.
بنابراین در نظام حقوق بر اساس ویژگی تكلیف پذیری انسان هر كس در مقابل انجام هرگونه اعمال و رفتار اعم از تكالیف عبادی یا وظایف و مقررات اجتماعی پاسخگو و مسئول خواهد بود بعلاوه قلمرو مسئولیت فردی انسان در قرآن كریم به نحو دقیق و مشخصی معیین شده است تا آنجا كه هر عضوی از اعضای بدن انسان ملزم به پاسخگویی است2.
2- ملاك مسئولیت در منطق قرآن كریم هر كس در گروء اعمال و رفتار خویش است3، چون عدالت ایجاب می كند كه هر كس پاسخگوی آثار و نتایج خوب یا بد اعمال خود باشد4.
3- شخصی بودن مسئولیت بنابر مفاد برخی از آیات قرآن كریم آثار و نتایج خوب و یا بد اعمال هر كس به دیگری منتقل نمی شود بلكه این خود انسان است كه كیفر اعمال زشت خود را خواهد دید قرآن كریم در آیات متعددی5 با صراحت ویژگی شخصی بودن مسئولیت انسان را بیان كرده است به موجب این آیات هر كس شخصا پاسخگوی آثار و نتایج اعمال و رفتار آگاهانه و عهدی خویش است بعلاوه مسئولیت هر كس به اندازه قدرت و توانایی اوست به طوری كه در منطق قرآن انجام تكلیف هیچ گاه افزودن از توانایی و طاقت از كسی خواسته نخواهد شد6.
آنچه از مفاهیم و مفاد آیات وارده در زمینه ی مسئولیت به دست می آید این است كه در منطق قرآن نظام هستی و جیات بر پایه تكلیف پذیری و فلسفه آفرینش پدید آوردن انسان های آگاه متفكر و مسئول است و هر كس در انجام تكالیف فردی خود در حدود استعداد و توانایی هایش پاسخ گوی اعمال و رفتارش خواهد بود بعلاوه مفاد احادیث و روایات نیز حاكی است كه هیچ كس به اتهام جرمی كه دیگری كه انجام داده است مورد مواخذه قرار نگیرد بلكه شخص مرتكب پاسخگوی آثار و نتایج رفتارش
خواهد بود.
ب) جنبه های اجتماعی مسئولیت در فقه
1- دركتاب: یكی از مدارك مسئولیت اجتماعی در یك حكومت اسلامی نهاد امر به المعروف و نهی از منكر است كه در برخی از آیات قرآن كریم و سخنان فقها و احادیث و روایات به این فرضیه دینی تاكید شده است مطالعه و بحث تفصیلی در باره مفهوم و جنبه ترتیبی و فقهی امر به المعروف و نهی از منكر و شرایط و مراتب اجرایی این فریضه و واجب شرعی مستلزم تحقیق جداگانه است كه از حوصله این مختصر خارج است. مع هذا برای آشناشدن با نقش این نهاد در روابط حقوقی اعم از حقوق عمومی و روابط خصوصی مردم و تأثیر اجرای صحیح و دقیق این نهاد در تنظیم روابط اجتماعی و پیشگیری از گناه و تعدی و تجاوز به قانون در جامعه اسلامی به طور اختصار به مبانی فقهی نهاد امربه المعروف و نهی از منكر اشاره می کنیم.
صرف نظر از آیات متعددی كه خداوند در قرآن كریم مسلمین را دعوت به انجام كارهای نیك و خیر می كند آنچه از دیگر آیات این كتاب آسمانی استفاده می شود این است كه در منطق قرآن كریم دعوت مردم به اقامه كارهای نیك و اجرای احكام شرعی و جلوگیری از كارهای زشت و ناپسند در چارچوب نظام اسلامی به عنوان نظارت عمومی و مسئولیت اجتماعی مسلمین نسبت به یكدیگر یك فرضیه دینی شناخته می شود به همین مناسبت تدوین كنندگان قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز نهاد امر به الامعروف و نهی از منكر را در اصل ششم این قانون وظیفه همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یكدیگر و دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت با رعایت شرایطی كه قانون معین می كند.
بنابراین در جامعه اسلامی مردان مومن و زنان مومنه اولیاء همدیگر هستند و امر به معروف و نهی از منكر می كنند همین طور مسلمانان از نظر قران كریم بهترین امت هستند كه در بین مردم مبعوث شده اند برای اینكه به كارهای شایسته امر می كند و از كارهای زشت نهی می نمایند1. در بیان مفهوم معروف و منكر به طور اجمال اشاره می كنیم ، معروف در لغت به معنی شناخته شده و در اصطلاح فقهی «معروف» آن چیزی است كه عقلاً یا شرعاً معروف و پسندیده باشد و منكر در لغت به معنی كار زشت و ناپسند می باشد انكار شده است و از نظر فقهی هر چیزی است كه عقلاً یا شرعاً ناپسند باشد1.
بنابراین در جامعه اسلامی مستفاد از آیات قرآن كریم هر مسلمانی موظف است كه دیگری را به صفات پسندیده اخلاقی از قبیل انجام واجبات شرعی و همین طور رعایت و اجرای قوانین اجتماعی توصیه كند. چنین مسلمانی باید دیگران را به ترك كاره های زشت و ناپسند شرعی و قانونی راهنمایی كنند2. پس نهاد امر به معروف و نهی از منكر بعنوان یك واجب كفایی بدین معنی است كه هرگاه از ناحیه كسی به حد كافی برای اجرای آن قیام شود تكلیف از دیگران ساقط می شود مشروط بر اینكه كسانیكه می خواهند اقامه به كارهای شایسته كنند و یا از اجرای كارهای زشت شرعی و قانونی جلوگیری نمایند باید بدانند و آگاه باشند آن امری را كه دیگری ترك كرده از نظر شرع و قانون واجب است. همین طور آنچه را كه در حال انجام است از نظر قانون و شرع حرام است و اجرای این وظیفه فطیر در شرایط فعلی كشورمان حائز كمال اهمیت است.
هر مسلمانی موظف است كه دیگری را به اجرای مقررات به كمك اسلامی در چارچوب نظام حاكم توصیه كند و همینطور به خودداری از تعددی و تجاوز به حقوق عمومی و خصوصی نهی كند.
2- در سنت: لزوم اقامه امر به المعروف و نهی از منكر در جامعه اسلامی در احادیث و روایات دارد از معصومین نیز مورد تاكید قرار گرفته است در اینجا به نمونه ای از آن اتكاء می كنیم. پیامبر اكرم(ص) درباره امر به المعروف و نهی از منكر میفرمایید: تا وقتی كه آنها و امر به المعروف و نهی از منكر در میان امت من رواج داشته باشد مردم در خیر و سعادت زندگی خواهند كرد اما همین كه مسلمین رعایت این فریضه دینی را ترك كنند خیر و بركت از آنان گرفته می شود به طوری كه بعضی از آنان بر دیگران مسلط خواهند شد و مورد رحمت خداوند قرار نخواهند گرفت3.
همچنین در زمینه مسئولیت اجتماعی مسلمین از آن حضرت نقل شده است هر گاه مسلمانی در ارتباط با همنوعان خود برای انجام امور و در رفع مسائل و مشكلات مسلمین تلاش و كوشش كه می تواند بكند به انجام نرساند او را نباید در زمره مسلمین قلمداد کرد4.
بدین ترتیب ملاحضه می شود كه تاكید قرآن كریم و روایات وارده از مسئولین درباره فریضه امر به معروف و نهی از منكر مبین مسئولیت اجتماعی مسلمین است كه به موجب آن هر مسلمانی موظف است كه در حد توانایی خود در اقامه معروف و انجام كارهای نیكو و جلوگیری از منكرات به دیگران را دعوت به اجرای این فرضیه دینی بنماید به ویژه جنبه های ارشادی این نهاد یكی از روشهای تربیتی محسوب
می شود و نقش سازنده آن غیر قابل انكار است زیرا انسان طبیعطا راهنمایی و ارشاد را می پذیرد پس زمانی كه فردی براثر راهنمایی و ارشاد صمیمانه متوجه نیك و بد رفتار خود می شود در خود احساس ندامت و مسئولیت می كند و میل دارد برای رفع آثار سوء رفتارش از تكرار آن اعمال خودداری كند این مكانیزم روانی و احساس مسئولیتی كه در اثر اجرای صحیح امر به معروف ونهی از منكر در نزد دیگران حاصل
می شود درك مسئولیت اجتماعی افراد را تقویت می كند در زمینه اصلاح و پیشگیری از منكرات را افزایش می دهد پس این نتیجه به دست می آید كه نظارت بر اجرای احكام شرعی و قوانین و مقررات اجتماعی در چارچوب نظام اسلامی كشور ما یك وظیفه همگانی مردم نسبت به یكدیگر و دولت نسبت به مردم است و مسئولیت ناشی از این وظیفه نیز منشاء فقهی دارد و لازم الرعایه است در نهایت نظر به مشكلات عملی اجرایی این نهاد در وضع فعلی و عدم پیش بینی مقررات ناظر شرایط حدودو كیفیت اجرای این نهاد در قانون از طرف مجلس شورای اسلامی لزوما باید یك سازمان مجهز وظیفه خطیر امر به معروف و نهی از منكر را در جامعه ما عهده دار گردد تا ضمینه اجرایی صحیح این نهاد در جامعه اسلامی ما فراهم شود.
این متن فقط قسمتی از طرح حقوقی رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاء می باشد
جهت دریافت کل متن ، لطفا آن را خریداری نمایید
قیمت فایل فقط 7,900 تومان
برچسب ها : طرح حقوقی رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاء , طرح حقوقی , رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاء , مسئولیت کیفری , دانلود طرح حقوقی